Uit de stikstofimpasse: hét moment om het anders te doen

Mijn buitenlandse collega’s die bij ons op kantoor in Zeist werken, stellen me vaak vragen over natuur in Nederland. Is er nog wel echte natuur en hoe staat het ermee? En hoe zit het eigenlijk met dat ingewikkelde stikstofprobleem? Zij zien vooral heel veel landbouwgrond en vergeleken met de overweldigende natuurgebieden in hun eigen land, vliegen onze natuurgebieden in een flits voorbij als je in de trein zit. Op een prachtige voorjaarsdag ga ik daarom graag met mijn collega’s wandelen op de Veluwe. Want waar kun je beter alle wetenswaardigheden over Nederlandse natuur laten zien dan in een van de grootste aaneengesloten natuurgebieden in ons land? Uitgestrekte heidevelden, bossen en zandverstuivingen wisselen elkaar af op het Veluwemassief en aan de randen kabbelen sprengenbeken door lommerrijke parken en kruidenrijke graslanden.

Het heeft veel geregend dit voorjaar en alles kleurt mooi groen, maar schijn bedriegt. Ondanks alle schoonheid van het landschap wordt ook pijnlijk duidelijk dat de Veluwe zwaar onder druk staat. Door een teveel aan stikstof komt er een teveel aan mest in de bodem ten gunste van de planten die daarop nog wel kunnen groeien en ten koste van planten die minder goed tegen stikstof kunnen. Bramen en grassen overwoekeren daardoor de heide. De soortenrijkdom op de Veluwe is ontstaan doordat de karakteristieke planten juist beter groeiden met een tekort aan stikstof. Wanneer stikstofminnende planten, zoals bramen, de overhand krijgen, verandert ook het voedselaanbod voor insecten, reptielen en zelfs zoogdieren. Uit ons Living Planet Report van 2020 ‘Natuur en landbouw verbonden’ blijkt hoe slecht het daadwerkelijk gaat met heidegebieden die te maken hebben met veel stikstof zoals op de Veluwe: populaties dieren zijn gemiddeld met 69% afgenomen in een periode van nog geen 30 jaar. Het is stil en saai geworden op de heide nu er bijvoorbeeld steeds minder leeuweriken en heidevlinders rondvliegen.

Stikstofimpasse

Ondertussen hebben we al bijna twee jaar te maken met de grote stikstofimpasse die ten grondslag ligt aan deze natuurcrisis. Op 29 mei 2019 heeft de hoogste rechter in Nederland – de Raad van State - het Nederlandse stikstofbeleid (Programma Aanpak Stikstof-PAS) naar de prullenbak verwezen omdat het niet voldoet aan de Europese natuurbeschermingswet: de Vogel- en Habitatrichtlijn. Jarenlang is ruimte voor economische groei leidend geweest ten koste van adequate natuurbescherming. En in plaats van een voortvarende aanpak moddert de politiek nu al twee jaar door met het maken van beleid dat zowel juridisch al ecologisch onvoldoende is onderbouwd om uit de stikstofimpasse te komen. En even zolang zit Nederland op slot want er is pas weer ruimte voor het bouwen van huizen en andere economische ontwikkelingen als de overheid onomstotelijk ervoor zorgt dat onze natuur niet verder verslechtert. En dat is nu nog steeds niet het geval.

Inmiddels begrijpt bijna niemand meer waar het nu precies over gaat. Niet alleen mijn buitenlandse collega’s, ook veel Nederlanders zijn het spoor bijster. De door de overheid ingestelde adviescommissie Remkes was in juni 2020 duidelijk: om economische ontwikkeling mogelijk te maken is minimaal een reductie van 50% van de stikstofuitstoot voor 2030 nodig. Alleen dan maakt natuur een kans te herstellen en is er ruimte voor economische ontwikkeling. Vervolgens heeft het parlement begin 2021 ingestemd met een stikstofwet. Deze wet is - net zoals het PAS - gebaseerd op een politiek compromis waarbij het uitgangspunt dat natuur niet verder meer mag verslechteren weer aan de kant is gezet ten gunste van economische ruimte. De geplande stikstofreductie in de stikstofwet is zo weinig ambitieus dat juridische experts, ecologen, hoogleraren en zelfs topambtenaren grote twijfels hebben bij de houdbaarheid van deze wet. Want zoals de Raad van State al in mei 2019 aangaf: de Nederlandse natuur mag niet verder verslechteren en alle economische ontwikkelingen die zouden kunnen leiden tot verdere verslechtering mogen daarom geen doorgang vinden. Een recente uitspraak van de rechter over een vergunning voor de uitbreiding van een stal laat al zien dat de stikstofwet niet werkt.

Het gisteren gepresenteerde plan van LTO, VNO-NCW, MKB Nederland, Natuurmonumenten en Stichting Natuur en Milieu is een mooi streven om in gezamenlijkheid tot een oplossing te komen, want de urgentie is hoog en een meer voortvarende aanpak is noodzaak. Helaas wordt in dit plan een reductie van de stikstofuitstoot voorgesteld die nog steeds onvoldoende is om te voorkomen dat natuur nog verder achteruit holt. Laat staan dat met deze afspraken de natuur daadwerkelijk herstelt. Terwijl er wel weer ontwikkelruimte wordt weggegeven, bijvoorbeeld voor het bouwen van nieuwe stallen of het verplaatsen van bedrijven zonder de uitstoot te verminderen. Dit is precies de reden waarom het PAS twee jaar geleden bij de hoogste rechter is gesneuveld. Ook wordt voorgesteld vele miljarden te investeren in technische maatregelen om stikstofuitstoot te reduceren, terwijl is bewezen dat deze niet effectief zijn. De voorgestelde technische maatregelen leiden bovendien tot verdere intensivering en schaalvergroting. Deze maatregelen dragen dus niet bij aan de transitie naar een duurzame kringlooplandbouw waar naast de reductie van stikstof, ook klimaat en verdroging kunnen worden aangepakt en boerenlandnatuur weer een kans krijgt. En dat terwijl een meerderheid van de burgers en ook veel boeren juist een natuurvriendelijke kringlooplandbouw willen.

Hét moment om het anders te doen

Ondertussen holt onze natuur verder achteruit. Het risico dat Nederland hierdoor verder op slot gaat, zorgt ervoor dat stikstof hoog op de agenda van de onderhandelaars aan de formatietafel staat. Reden voor Greenpeace om vorige week te dreigen de Nederlandse staat voor de rechter te slepen omdat zij zich nog steeds niet aan de Europese natuurbeschermingsregels houdt. Greenpeace maakt volgens hoogleraar Natuurbeschermingsrecht Kees Bastmeijer een goede kans om te winnen als het tot een rechtszaak komt. Het Wereld Natuur Fonds steunt deze sommatie van Greenpeace. We zouden liever zien dat we helemaal niet zo’n ernstig en ingrijpend instrument zouden moeten inzetten. Maar er is geen andere oplossing meer. Jarenlang is geprobeerd het stikstofprobleem op te lossen met politieke compromissen. Maar op het stikstofdossier valt niets meer ‘te geven en te nemen’ aan de formatietafel. Dit is dus hét moment om het anders te doen. En dat is precies wat Greenpeace afgelopen week de Nederlandse staat sommeerde. Want de enige plek waar nu nog wel een goede aanpak kan worden afgesproken, is in het nieuwe regeerakkoord. Wij roepen de onderhandelaars daarom op eindelijk werk te maken van een ecologisch onderbouwde en juridisch houdbare stikstofreductie zodat natuurherstel kan beginnen en ondernemers, boeren, beleidsmakers weten waar ze aan toe zijn.

We realiseren ons dat met name de landbouw dan voor een grote opgave komt te staan, want een echte transitie naar natuurvriendelijke kringlooplandbouw is niet van vandaag op morgen klaar en er zijn vele miljarden euro’s voor nodig. Dan komt de vraag op waar we als samenleving het liefste miljarden euro’s in willen investeren? Een intensieve exportgerichte grootschalige landbouw waar voedsel tegen zo laag mogelijk kosten in zo groot mogelijke hoeveelheden wordt geproduceerd met dichte stallen, luchtwassers en andere technieken om stikstof en alle vervuiling te bestrijden? Of een landbouw waar natuurherstel en voedselproductie hand in hand gaan en boerenfamiliebedrijven weer een toekomst hebben omdat zij een eerlijke prijs krijgen voor hun producten? Dat laatste lijkt een wensgedachte van een dromer, maar is heel goed mogelijk. Ook in Nederland. Sterker nog; er zijn al talloze voorbeelden van boeren die het anders doen of anders willen. En ook van initiatieven en collectieven die hen daarbij helpen. Maar dan moeten we nu met nog meer mensen aan de slag om het voor meer boeren mogelijk te maken: politici, bedrijven, banken, supermarkten, grondeigenaren, burgers en consumenten. We kunnen allemaal een bijdrage leveren, want uiteindelijk moeten we de omslag naar natuurvriendelijke kringlooplandbouw samen maken!